یکی از راههای توسعه و حرکت جوامع به‌سوی تمدن و رفاه عمومی، استفاده بهینه و کارا از منابع طبیعی و خدادادی است. ازجمله منابع بسیار مهم و حیاتی که در زندگی روزمره ی انسان نقش اساسی دارد، منابع آبی است. در وضعیت فعلی کشور عدم وجود تعادل بین عرضه و تقاضا، منابع آب را در یک وضعیت بحرانی قرار داده است. شواهد نشان میدهد که از آب موجود چه در بخش آب های سطحی و چه در بخش آبهای زیرزمینی بهره برداری مناسب صورت نمی گیرد. رشد روزافزون جمعیت و گسترش صنایع و به‌تبع آن، افزایش تقاضای آب در بخشهای شرب، کشاورزی و صنعت، بروز پدیدههایی نظیر خشک‌سالی و تغییرات شدید آب و هوایی و کاهش میزان آب در دسترس، باعث بهره برداری بی رویه از منابع آب و بروز خطرهایی نظیر کاهش کمی و کیفی منابع آب، افزایش هزینه های بهره برداری از چاه ها و سایر منابع آبی، نشست زمین و سفرههای آب زیرزمینی را در برداشته است. مجموع مسائل مذکور، توجه بیشتر بهره برداران و دستگاههای متولی آب به‌ویژه آب کشاورزی را به مدیریت مناسب منابع آب، معطوف داشته است. با توجه به وضع موجود ازآنجاکه بخش کشاورزی سهم قابل‌توجهی در مصرف آب دارد، بیش از هر زمان دیگر مشارکت و حضور مستقیم کشاورزان در بهرهبرداری، تصمیمگیری و مدیریت، طراحی و ارزشیابی برنامه‌های مرتبط با منابع آب ضروری به نظر می‌رسد.
اهمیت مشارکت کشاورزان در بهرهبرداری از منابع آب
افزایش تقاضای آب در بخش کشاورزی ایجاب میکند که در راستای امنیت غذایی و کاهش بحران کمبود آب، تفکر برنامهریزی در مدیریت بهینه مصرف آب، به‌صورت سازوکارهای جامع و یکپارچه درآید و همهی بهرهبرداران آب در آن مشارکت داشته باشند. در همین راستا یکی از راههای جلوگیری از برداشت های بی رویه ی منابع آب، دادن آگاهی به کشاورزان و ذینفعان، کاهش تصدیگری دولت و انتقال مدیریت آب است، زیرا باوجود تعداد زیاد روستاها و پراکندگی باغات و مزارع کشاورزی در سطح کشور، دولت به‌تنهایی نمی‌تواند به توسعه ی اقتصادی-اجتماعی روستاها کمک کند و بر رفع تمامی نیاز آنها جامعهی عمل بپوشاند؛ بنابراین دولت میتواند با واگذاری تصدی فعالیتهای غیر حاکمیتی به کشاورزان، ازجمله امور آب و اجتناب از این فعالیت‌ها، بهطور طبیعی به ارتقاء مقبولیت اجتماعی طرحهای پیشنهادی در این زمینه و پرهیز از تغییرات احتمالی یا رها کردن این طرحها توسط کشاورزان و روستاییان، بپردازد. امروزه انتقال مدیریت آبیاری به کشاورزان یکی از مباحث مهم و ضروری برای برنامهریزان مسائل آبیاری در سطح جهان است و انتقال مدیریت آبیاری یا مدیریت مشارکتی آبیاری به یک راهکار شایع در جهان تبدیل‌شده است. در تعریف مدیریت مشارکت آبیاری میتوان گفت: مدیریت مشارکتی آبیاری به مشارکت بهرهبرداران در کلیهی سطوح مدیریت سامانههای آبیاری اطلاق میشود. این نوع مدیریت تنها زمانی کارایی دارد که بهرهبرداران در برنامه ریزی و مدیریت نظامهای آبیاری، مشارکت مؤثر داشته باشند.
معرفی تشکل آب بران
تشکل های آب بران به‌عنوان یکی از روش های مدیریت مشارکتی، راه خوبی برای حذف مشکلات شبکه های آبیاری و زهکشی و مدیریت مصرف آب است. تشکلهای آب بران، به مثابه یکی از ابزارهای این نوع مدیریت، عبارت است از تشکیلاتی محلی که هدف آنها بهبود راندمان در مصرف آب کشاورزی با افزایش دانش، نگرش و مهارت کشاورزان است. در تعریفی دیگر، تشکل آببران عبارت است از سازمانی برای مدیریت و استفادهی بهینه از آب با تأکید بر مشارکت کلیه ی گروه های ذینفع که وظیفه ی آن تغییر روش «بالا به پایین» دولتی و سازمانی به رهیافت مدیریت مشارکتی آب است، رهیافتی که بر اساس آن، کشاورزان در مورد نظام آبیاری خودشان آگاهی لازم را کسب میکنند، در این رابطه تصمیم میگیرند و تصمیمات خود را اجرایی میکنند. به‌طورمعمول، تشکلهای آببران هر دو عملیات «مدیریتی» و «اجرایی» را بعد از واگذاری مسئولیت توسط دولت، به دست میگیرند. منظور از «مدیریت» بسیج امور، اجرای سیاستها، انتخاب کارکنان و نظارت بر حوزهی مدیریتی و کلیدی و منظور از «اجرا» بسیج منابع و کارکنان برای توزیع خدمات است که توسط امور مدیریتی برنامهریزی میشود. با ایجاد تشکل آببران، در چهار بعد میتوان مشارکت کشاورزان را جلب کرد. این ابعاد عبارت‌اند از:
- مشارکت فکری (بهرهگیری از دیدگاه و تجارب آببران در اصلاح و جانمایی طرح شبکه آبیاری و زهکشی)
- مشارکت اجتماعی (آزادسازی مسیر اجرای طرح شبکه آبیاری و زهکشی در زمان ساخت، بدون پرداخت هزینههای تملک)
- مشارکت نهادی (تشکیل تشکلهای آببران به‌منظور بهرهبرداری و نگهداری از شبکههای آبیاری و زهکشی)
- مشارکت مالی (سهیم شدن بهرهبرداران در بخشی از هزینههای ساخت)
تجارب تشکیل تشکل های آب بران در کشورهایی چون پاکستان، نیجریه و… نشان میدهد قالب مرزبندی‌های تشکلهای آب بران، بر مبنای مرزبندی آب‌شناختی بوده و باهدف تقسیم مسئولیتهای راهبری و مدیریت و به وجود آوردن همبستگی بین آببران، سازمان‌دهی گردیده است. درواقع تشکل آب بران در بین آبادی های هم آب، جهت افزایش مشارکت و بهره وری و کاهش ناسازگاری منابع آب تشکیل میشود و آبادی های هم آب شامل روستاهایی هستند که علاوه بر مجاورت جغرافیایی، ذینفع بخشی از شبکه آبیاری و زهکشی هستند و امکان بهرهبرداری مستقل در آنها وجود داشته و در فازهای اجرایی مستقل قرارگرفته‌اند. درواقع این آبادی ها، یا دارای کانال‌های درجه۲ مشترک و یا درجه ۳ مشترک و یا هر دو می‌باشند.
همان‌گونه که بیان شد تشکل آببران در کاهش ناسازگاریهای حوزه منابع آب مؤثر هستند. این ناسازگاریها را میتوان به‌صورت زیر دسته بندی کرد:
- ناسازگاری مربوط به پاییندست و بالادست حوزه های آبریز
- ناسازگاری مربوط به پاییندست و بالادست درون جامعهی کشاورزان در محدوده یک شبکه آبیاری و زهکشی
- ناسازگاری بین کشاورزان و دولت در محدودهی یک شبکه آبیاری و زهکشی
- ناسازگاری مربوط به تأمین حقابهی زیست محیطی دریاچهها
- ناسازگاری درون جامعه ی کشاورزان در محدودهی یک سفره آب زیرزمینی
- ناسازگاری درون جامعه ی کشاورزان و دولت در محدودهی یک سفره آب زیرزمینی
در رابطه با تشکیل تشکل آببران، کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران با درک عمیق از فواید این تشکل، همواره موضوع ایجاد تشکلهای آببران را به‌عنوان یکی از مؤثرترین گزینه های حذف مشکلات بیشمار شبکههای آبیاری و زهکشی کشور موردتوجه خاص قرار داده است.
تشکل آب بران در قانون
توجه به اهمیت مدیریت مشارکتی آبیاری و ضرورت بهبود نظام بهره برداری و نگهداری از شبکه های آبیاری و زهکشی و افزایش بهره وری از منابع آب‌وخاک در قانون پنجساله دوم توسعهی کشور (۱۳۷۸-۱۳۷۴) مدنظر قرارگرفته است، بهگونهای که علاوه بر تأکید بر توجه به مسائل آبخیزداری و زیستمحیطی، موضوع «توسعهی مشارکت کشاورزان، شرکتهای بهرهبرداری و تشکلهای محلی و استانداردهای مصرف آب کشاورزی» نیز در این قانون تکلیف گردیده است. همچنین در ماده ۵ آیین‌نامه اجرایی بهینه‌سازی مصرف آب کشاورزی مصوب هیئت‌وزیران (۱۳۷۵) آمده است: به‌منظور تحقق اهداف این آیین‌نامه و در راستای سیاستهای دولت و برای فراهم آوردن شرایط لازم برای بهره‌وری بهتر از منابع آب و جلب مشارکت بهرهبرداران، وزارت کشاورزی مکلف است ظرف حداکثر دو سال پس از تاریخ تصویب این آیین‌نامه، نسبت به ایجاد و سازمان‌دهی تشکلهای قانونی مناسب در اراضی تحت پوشش شبکههای آبیاری موضع این آیین‌نامه، نظیر شرکتهای تعاونی، کشت و صنعت تجارتی، انجمنهای بهرهبرداری و تشکلهای کشاورزی… اقدام کند».
چالش‌های تشکل آب بران
از چالش های اساسی حفاظت از منابع آب، فقدان پیوند بین سیاستهای مدیریتی و اجرایی با عرصه‌های کشاورزی در کشور است. تنظیم تفاهم‌نامه‌های همکاری دولت (وزارت نیرو و جهاد کشاورزی) با تشکلهای کشاورزان (آب بران) و پیادهسازی آنها در عرصه، کمک شگرفی به اجرایی کردن برنامه های حفاظت از منابع آب می کند. اما چالش جدی در این زمینه این است که اندیشه و تفکر مشارکت در این تشکلها در سطحی بسیار ایده آلیستی و ایدئولوژیکی باقی‌مانده است و در عمل فاقد ابزارهای تحلیلی، روشهای عملی و چارچوب تئوریکی کافی بوده است. از دیگر چالش‌های موجود در کشور در زمینهی مشارکت مردمی (کشاورزان) در مدیریت آب این است که قانون‌هایی که برای ایجاد تشکیلات وابسته به دولت برای مدیریت کشاورزی به تصویب رسیده است، اغلب در عمل موفق نبوده است.
آنچه در مورد تشکل آب بران میتوان به آن اشاره کرد این است که در صورت تشکیل، حمایت و فراگیر شدن این تشکلها در سطح کشور و درصورتی که فرآیند تشکیل تشکل های آب بران و همچنین واگذاری مسئولیت ها و وظایف مدیریت آبیاری به آنها، بهطور صحیح و از طریق مطالعات اجتماعی، مشارکتی و میدانی مناسب انجام پذیرد، این تشکل ها نقش کلیدی در توسعه پایدار و مدیریت بهینه مصرف آب کشاورزی خواهند داشت. در این راستا توانمندسازی و مشارکت ذینفعان در مراحل مختلف تصمیم گیری، برنامه ریزی و اجرا ضرورتی است. حمایت از تشکیل صحیح تشکل آببران موجب دستیابی به نتایجی چون کاهش بار مالی دولت، افزایش راندمان کاربرد آب، ارتقاء عملکرد در سامانهی آبیاری و کاهش تعداد مستخدمان دولت در مدیریت آبیاری و… خواهد شد.
علیرضا رحیمی/ کارشناس ارشد مهندسی کشاورزی- توسعه کشاورزی دانشگاه تهران.
منابع
- اسحاقی، علیرضا. ۱۳۹۳٫ رمزگشایی همکاری وزارت نیرو و تشکلهای آببران. فصلنامه مدیریت آب. سال سوم، شماره۲٫ تابستان. صص ۴۷-۴۱٫
- سجاسی قیداری، حمداله، مهدوی فر، غلامرضا، رجبی، سمیه. ۱۳۹۳٫ اولویت‌بندی ایجاد تشکلهای آب بران کشاورزی در مناطق روستایی (مطالعه‌ی موردی: روستاهای دهستان سلامی شهرستان خواف). فصلنامه راهبردهای توسعه روستایی، جلد ۱، شماره ۱، بهار ۱۳۹۳٫ صص۶۹-۵۷٫
- عطائی، پوریا، ایزدی، نسیم. ۱۳۹۳٫ تحلیل مسئولیتهای تشکلهای آب بران و زمینهیابی موانع ایجاد آن از دیدگاه بهرهبرداران. نشریه پژوهش آب در کشاورزی، جلد ۲۸، شماره ۴. صص. ۷۴۸-۷۳۷٫
- عطایی، پوریا، ایزدی، نسیم. ۱۳۹۳٫ عوامل تأثیرگذار بر تمایل کشاورزان به ایجاد تشکلهای آببران. فصلنامه تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران، دوره۵۴، شماره ۲، تابستان. صص ۲۷۹-۲۶۹٫
- قیصری، حمیده، ابراهیمی، اسماعیل، صالحی، سعید. ۱۳۹۲٫ بهرهگیری از مشارکت آببران در تعیین محدوده مناسب تشکلهای آببران (موردمطالعه: شبکه آبیاری و زهکشی بندموان در استان فارس). چهارمین همایش ملی مدیریت شبکه های آبیاری و زهکشی، دانشکده مهندسی آب دانشگاه شهید چمران، اهواز: اسفندماه.
- مختاری، داریوش.۱۳۹۳٫ کاهش کشمکش و ناسازگاری بر سر منابع آب در چهارچوب مدیریت مبتنی بر مشارکت جوامع محلی تشکلهای آب بران. فصلنامه مدیریت آب، شماره ۵، تابستان. صص۵۹-۵۱٫
- میرزایی، آرزو، میردامادی، سید مهدی. ۱۳۹۱٫ سازه‌های مختلف تأثیرگذار بر تمایل کشاورزان استان گلستان به مشارکت در تشکل آببران. فصلنامه روستا و توسعه، سال ۱۵، شماره ۱، بهار. صص ۱۳۵-۱۵۱٫
منبع:شبکه اطلاع رسانی راه دانا کد خبر:۴۳۲۸۶۱ تاریخ انتشار:۱۳۹۴/۰۶/۱۵ ساعت: ۱۰:۵۲
