مهمترین عواملی که ضرورت ساخت سد را در کشور توجیه‌پذیر می‌کند، افزایش جمعیت، ارتقای سطح بهداشت، محدودیت منابع آب شیرین، برداشت بیش از حد آب‌های زیرزمینی و هجوم جبهه‌های آب شور به شیرین است.
ساخت سدها و بندها از فعالیت‌های مهم مهندسی به شمار می‌رود که شرایط تاریخی و جغرافیایی خاص مناطق در پیدایش، شکلگیری و گسترش آن نقش و سهم بسزایی دارند.
در سال های گذشته و در هر منطقه متناسب با شرایط خاص جغرافیایی، حسب مورد و بنا بر ضرورت یا نیاز ساکنان نسبت به ساخت سد، بند یا آبگیر (ایجاد مخزن) اقدام می‌‌کرده اند تا نیازهای خود در زمینه آبیاری و آبرسانی را برطرف کنند.
در مناطقی نیز به دلیل افت سطح آب‌های رودخانه‌ها یا نیاز برای تغییر مسیر رودخانه، سد را می ساختند تا بتوانند سطح آب را افزایش داده و برای تامین نیازهای کشاورزی، آبادانی و عمرانی از آن بهره ببرند.
در ایران به دلیل کمبود آب، شرایط اقلیمی خاص و نیازهای روزمره، آب ماده‌ای بسیار ارزشمند و حیاتی محسوب می‌شده است که این امر را افزون بر ساخت سدها و بندها و آثار به جا مانده می‌توان در فرهنگ ایرانی و ارزشی که برای آب قایل می‌شدند و حافظه تاریخی مردم ایران بوضوح مشاهده و مطالعه کرد.
صنعت سدسازی یکی از صنایع مهم کشور محسوب می‌شود. سد «کبار» با قدمت ۱۷۰۰ سال نخستین سد قوسی جهان است که در دشت کبار نزدیک زنبورک از توابع جنت آبادقم همچنان زمین های اطراف را سیراب می کند.
ایرانیان به دلیل کمبود آب و کاهش نزولات جوی، از دیرباز به این صنعت توجه خاصی داشتند. بر اساس مدارک و مستندات موجود، ایرانیان از پیشگامان مهار آب و بهره‌برداری بهینه از منابع آبی با ساخت انواع تاسیسات آب از جمله سد و بند بوده‌اند.
ساخت، مرمت و لایروبی سدها از کارهای بزرگی بود که توسط حکام و پادشاهان در دوره‌های مختلف تاریخی صورت می‌گرفت و در این میان رونق اقتصادی و پیشرفت روستاها و شهرها با سیستم های آبیاری و آبرسانی مرتبط بود.
صنعت سدسازی به طور مدرن با مقیاس بزرگ از دهه‌های پیش در ایران آغاز شد، به این معنی که مطالعه و طراحی سدهای مخزنی بزرگ از حدود سال ۱۳۲۷ هجری خورشیدی، آغاز و ساخت این سدها از اواخر دهه ۱۳۳۰ هجری خورشیدی انجام شد.
با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، این صنعت به مرحله نوینی از توسعه و پیشرفت وارد شد و در این میان وزارت نیرو نقش بسزایی در توسعه این صنعت به عهده داشته است.
آمار سدهای ساخته شده در دو دهه پس از انقلاب اسلامی از ۱۳ دهنه به ۶۰ دهنه افزایش یافت و اکنون پس از گذشت نزدیک به چهار دهه از انقلاب، شمار سدها و بندهای موجود در دست بهره‌برداری افزون بر ۵۶۰ و سدهای بزرگ و کوچک در حال ساخت ۱۱۸ دهنه است.
مهمترین عواملی که ضرورت ساخت سد را در کشور پهناور ایران با شرایط آب و هوایی گرم و خشک خود ایجاب و توجیه‌پذیر می‌کند، افزایش جمعیت، بالارفتن سطح بهداشت، محدودیت منابع آب شیرین، برداشت بیش از حد آب‌های زیرزمینی و هجوم جبهه‌های آب شور به شیرین است.
** سد و جلوگیری وقوع سیلاب
پس از وقوع سیلاب های اخیر بارها از نقش حیاتی سدها در کاهش خسارت ناشی از سیلاب ها سخن به میان آمد.
با ساخت سدهای زیاد در حوضه کارون، کرخه و دز با توجه به اهداف تعریف شده، ملاحظه می شود در صورت نبود آنها چه فاجعه انسانی و خسارت سهمگین منابع ملی در استان های مختلف بویژه استان خوزستان به بار می‌آمد و شهرهای بزرگی مانند دزفول، اهواز و شوشتر زیر آب می‌رفت.
پس از بروز سیلاب و وارد آمدن خسارت های ناشی از آن، مدت زمان زیادی لازم است تا دوباره مناطق مسکونی بازسازی شود و ساکنان به منطقه سکونت خود برگردند و زندگی را از نو آغاز کنند.
از بین رفتن آثار باستانی و خسارت های وارد شده به هیچ عنوان با بهره بانکی و سود سرمایه‌گذاری قابل قیاس نیست.
در برابر، برخی کارشناسان معتقدند برای جلوگیری از وقوع سیلاب ها باید فعالیت‌های دیگری مانند افزایش پوشش گیاهی و تثبیت خاک در بالادست و تعادل دام و مرتع را برقرار کرد.
همچنین باید فعالیت‌های معدنی بی ضابطه را سامان داد و تغییر کاربری زمین های بالادست حوضه های آبریز را متوقف کرد تا از این طریق، ضریب هرزآب و نرخ فرسایش خاک تشدید نشود.
در همین پیوند، لازم است به بستر آبرفتی رودخانه‌ها توجه شده و در حریم بستر آبرفتی رودخانه‌ها ساختمان سازی انجام نشود تا در مواقع سیلابی، سیل به راحتی جریان یابد و مواد غذایی را برای جلگه‌های حاصلخیزی مانند خوزستان، میناب، شهریار، فامنین همدان، دشت جیرفت و بسیاری از مناطق دیگر کشور را تامین کند تا این دشت ها همچون گذشته به عنوان قطب کشاورزی کشور ایفای نقش کنند.
** سدسازی با نگاه زیست محیطی
سدسازی منافاتی با آبخیزداری و حفظ آب در سد برای بقای رودخانه ندارد و می‌توان در هر دو بخش سرمایه‌گذاری کرد و بهره کافی از آن برد.
چنانچه در گزارش های پایانی مطالعات سدها و تاسیسات تامل شود، همواره مطالعات زیست محیطی بخش مهمی از آن بوده و توصیه‌های لازم درباره آبخیزداری در بالادست و آزادسازی آب مورد نیاز برای حفظ رودخانه در پایین دست سد آورده شده است. البته اجرای پروژه های آبخیزداری محدودیت ها و موانع جدی دارد.
بر اساس دستورالعمل‌های نگهداری و بهره‌برداری از سدها، تخلیه رسوبات از تخلیه‌کننده‌های عمقی و مجاری که در ارتفاع مناسب از بستر رودخانه قرار گرفته، صورت می‌پذیرد و ملاحظه می‌شود که مواد غذایی برای استفاده در کشاورزی- به جای کود شیمیایی مورد اشاره کارشناسان کشاورزی و محیط زیست- در آب وجود دارد تا به جلگه‌های مورد نظر برسد.
اینک، با توجه به ساخت سازه‌های عظیم و سرمایه‌گذاری کلان انجام شده و در دست انجام در بخش عمرانی کشور باید از این دارایی های ملی بدرستی صیانت و نگهداری کرد تا بتوان از آنها بیشترین استفاده را کرد.
از این رو، ساخت یک سازه پایان کار نیست و باید تا پایان عمر مفید سازه از آن نگهداری و بهره برداری بهینه کرد تا پاسخگوی نیازهای تعریف شده بویژه در مواقع خاص و اضطراری باشد.
رهاساختن بموقع رسوبات و آماده نگاه داشتن سد با انجام کنترل پایداری و یافتن بموقع آسیب‌های وارد شده از مهمترین قسمت‌های بهره‌برداری از این سرمایه‌گذاری‌های عظیم است.
** تامین آب شرب از سدها
ایران در منطقه ای خشک از این کره خاکی با شرایط آب و هوایی منطقه‌ای خاص خود واقع شده است و احتمال وقوع بارش و سیلاب متناسب با شرایط آب و هوایی متفاوت است.
با توجه به پدیده تغییر اقلیمی اکنون پس از چندین سال خشکسالی متوالی، بارش باران‌های بهاری موجب بروز سیلاب و وارد آمدن خسارت هایی شده است.
پس از بارش های اخیر و وقوع سیلاب ها، برخی گفتند مهار نکردن جریان سیلابی و ورود آنها به خلیج فارس یک نعمت به شمار می رود.
باید اذعان کرد اکنون با وجود سدهای موجود و مهار سیلاب ها در مخزن این سدها، دست کم ۱۷ استان کشور با مشکل بی آبی و کمبود آب روبروست و اگر برای تامین آب مورد نیاز آنها تصمیم به شیرین سازی آب های خلیج فارس و دریای عمان گرفته شود، بهای تمام شده برای هر مترمکعب بین ۱۱۰ تا ۱۵۰ هزار ریال خواهد بود.
مطابق اعلام وزارت نیرو، پنج استان کشور با تنش آبی فزاینده‌ای روبروست. بر این اساس، مشخص نیست افرادی که ورود آب شیرین رودخانه‌ها به خلیج فارس را نعمت تلقی می کنند، چه منطقی دارند که آب شیرین جاری در رودخانه ها را مهار نکنند و اجازه بدهند که وارد خلیج فارس شده و به آب شور تبدیل شود و سپس با هزینه بسیار گزاف آب شور به آب شیرین تبدیل و با انتقال به ترازهای یک هزار تا دو هزار متری پمپاژ شود؟
از این رو باید نگاه دقیق‌تر و موشکافانه‌تری به مطالعه و اجرای طرح ها و پروژه ها داشت. بدین منظور باید برای تامین آب شرب و پاسخگویی به نیاز بخش های کشاورزی و صنعت و… با بهره گیری از کارشناسان ذیصلاح و متخصص در همه رشته های مرتبط با این صنعت استفاده کرد و سپس از نظر فنی، اقتصادی و سایر معیارها همه گزینه های موجود را ارزیابی و سپس تصمیم مقتضی را اتخاذ کرد.
………………………………….
* کارشناس ارشد صنعت آب
منبع:ایرنا کد خبر:۸۲۰۵۵۱۹۵ (۵۳۰۰۰۱۷) تاریخ انتشار:۱۱/۰۲/۱۳۹۵ ساعت: ۸:۴۷
