زلزله یکی از دردناک‌ترین بلایای طبیعی است. متخصصان زمین‌لرزه در داخل و خارج کشور برغیرقابل پیش‌بینی بودن زمان دقیق زلزله حداقل با دانش و امکانات کنونی بشر تاکید دارند، ولی در عین حال معتقدند که نشانگرهایی پیش از وقوع زمین لرزه وجود دارند که می‌توان با مطالعه آنها به یافتن روشی قابل اطمینان برای پیش‌بینی زمین‌لرزه امیدوار بود.
زمین‌لرزه‌ها اغلب با یکسری نشانه‌ها پیش از رویداد همراهند که اصطلاحا به آنها پیش نشانگرهای زمین‌لرزه گفته می‌شود. با اینکه بخشی از این پیش نشانگرها ماهیتی بسیار پیچیده داشته و تنها با استفاده از تکنیک‌ها و تجهیزات بسیار پیشرفته قابل شناسایی می‌باشند، گروه دیگری از آنها با روش‌های ساده‌تر قابل اندازه‌گیری بوده و می‌توانند به عنوان هشداری برای آگاه کردن و نجات مردم نیز استفاده شوند. تاکنون ده‌ها پیش نشانگر مختلف زمین‌لرزه شناسایی شدهاند و با اینکه ارتباط بسیاری ازاین پیش نشانگرها با زلزله مشخص شده است ولی تکنیک‌های استفاده از آنها هنوز در مرحله تحقیقاتی است و نمی‌توان با استناد به وقوع یا عدم وقوع آنها در یک منطقه با قاطعیت درباره احتمال وقوع زلزله اظهار نظر کرد.
تاکنون ده‌ها پیش‌نشانگر مختلف برای زمین‌لرزه شناسایی شده که مهمترین آنها پیش‌نشانگرهای آبشناختی، لرزه‌شناختی، تغییرات مقاومت الکتریکی زمین، الگوی اتساع‌پذیری پوسته زمین، ابرهای یونی، پیش نشانگرهای نوری ، الکترومغناطیسی و بالاخره پیش نشانگرهای زیست شناختی هستند. یکی از پیش‌نشانگرهای آبشناختی، اندازه‌گیری گاز رادون در آب‌های زیرزمینی است که منشاء این گاز، تخریب عنصر اورانیوم موجود در لایه های در معرض گسل زمین است که به حالت بلوری در زمین محبوس شده و در اثر نفوذ آب و بازشدن منافذی در بین لایه‌ها به آب‌های زیر زمینی وارد می‌شوند.
یکی دیگر از پیش نشانگرهای آبشناختی زمین‌لرزه، تغییر سطح آب‌های زیر زمینی است که ممکن است در اثر فشار لایه‌های زمین در آستانه زلزله ایجاد شود. البته مهمترین پیش نشانگر لرزه‌ای زلزله پیش‌لرزه‌هایی هستند که گاهی اوقات پیش از زمین لرزه‌های بزرگ به وقوع می‌پیوندند و تغییر تعداد و بزرگی آنها می‌توانند نشانه‌ای برای رخداد زمین‌لرزه‌ای در آینده نزدیک باشد. این نشانگرها نیز همانند سایر پیش نشانگرها قطعی نبوده و در موارد بسیار زمین لرزه‌های متعددی در یک منطقه و دوره زمانی خاص روی داده‌اند که پیش‌لرزه زمین‌لرزه بزرگتری نبوده‌اند و از طرف دیگر زلزله‌های شدید بسیاری بدون هیچ‌گونه پیش‌لرزه قابل توجه به وقوع پیوسته‌اند.
کره زمین چهار لایه اصلی دارد؛ هسته داخلی، هسته بیرونی، گوشته و پوسته. پوسته و لایه بالایی گوشته یک تکه نیستند و مانند پازل از بخش‌های متعددی تشکیل شدهاند. اما این تکه‌های پازل مانند؛ ثابت نیستند و روی یکدیگر می‌لغزند و در برخی مواقع با یکدیگر برخورد می‌کنند. این تکه‌ها که به صفحه‌های تکتونیک معروف هستند در لبه‌های خود ایجاد گسل می‌کنند و زلزله‌ها نیز حول همین مناطق رخ می‌دهند. عموما صفحه‌ها به آرامی حرکت می‌کنند، در حالی که لبه‌های آنها به یکدیگر قفل می‌شوند و جا بجا نمی‌شوند. زمانی که این صفحه‌ها به اندازه‌ی کافی حرکت کنند، ناگهان لبه‌ها نیز با سرعت بیشتر جابجا می‌شوند که این موضوع منجر به ایجاد زلزله در اطراف گسل‌ها می‌شود.
پیش‌لرزه و پس‌لرزه‌ها نمونه‌های ضعیف‌تر زلزله اصلی هستند که قبل و بعد از آن رخ می‌دهند. البته تا زمانی که لرزش‌های زمین به پایان نرسیده باشد، نمی‌توان با اطمینان پیش و پس‌لرزه‌ها را مشخص کرد. این امکان وجود دارد که زلزله‌های به وقوع پیوسته همگی پیش‌لرزه باشند و نمونه‌ی اصلی هنوز رخ نداده باشد.
پیش‌لرزه و پس‌لرزه در منطقه‌ی مشابه با زلزله‌ی اصلی رخ می‌دهند. با این حال حد زمانی مشخصی برای پس‌لرزه‌ها وجود ندارد و ممکن است روزها یا حتی در برخی مواقع ماه‌ها پس از زمین‌لرزه‌ی اصلی، رخ دهند.
پس از وقوع زلزله، امواج آزادشده‌ی انرژی به سرعت در محیط اطراف پخش می‌شوند. پس از هر زلزله دو موج اصلی منتشر می‌شوند.
موج اول که موج اصلی یا Primary نام دارد، با سرعت زیاد در محیط منتشر می‌شود (موج P می‌تواند در مدت ۳۰ دقیقه قطر کره زمین را بپیماید). این موج پس از رسیدن به مناطق مسکونی حالتی مشابه تأثیر انفجار دارد و با فرکانس بالا ایجاد لرزش می‌کند که می توان آن را از ایجاد لرزش در سطح مایعات یا صدای شیشه‌‌ها تشخیص داد. امواج اصلی را شاید بتوان اخطار اولیه وقوع زلزله دانست. موج‌های P به دلیل حرکت ناگهانی لایه‌ی زمین در راستای افقی ایجاد می‌شوند.
اما پس از موج اصلی، موج ثانویه یا Secondary در محیط منتشر می‌شود. این موج حامل انرژی اصلی آزادشده از گسل است و باعث حرکت بالا و پایین یا چپ و راست لایه‌های سطحی زمین می‌شود. بسته به فاصله از کانون زلزله، موج‌های P و S با فاصله چند ثانیه‌ای رخ می‌دهند. درست همانند صاعقه که نور و صدای آن با فاصله‌ی زمانی در محیط منتشر می‌شوند. موج‌های S به دلیل ماهیت خود، قابلیت تخریب زیادی دارند. بدین ترتیب در صورتی که لرزش‌های کوچکی حس کردید، بلافاصله به مکان امن مراجعه کنید و آماده‌ی موج اصلی باشید.
خطر بیخ گوش پایتخت‌نشینان
در سال ۱۳۸۰ آژانس بین‌المللی مطالعات زلزله ژاپن بر مبنای مطالعه وضعیت زمین، خاک، عرض خیابان‌ها، تعداد طبقات ساختمان‌ها، جمعیت تهران، شیب تهران و موارد بسیاری از این دست، دو گزارش ارائه داد که بر اساس آن گسل شمال تهران توانمندی وقوع زلزله تا ۲/۷ ریشتر و گسل جنوبی قدرت زلزله تا ۷ ریشتر را دارد. این گزارش هم چنین تعداد تلفات را محاسبه کرده بود و پیش بینی می‌کرد که زلزله تهران با چندصد هزار کشته و دوبرابر آن زخمی همراه باشد، و به مردم نشان می‌داد که زلزله تهران جدی است و گسل‌هایی که از آن نام می‌بریم درست زیر پایمان هستند، نه در آسمان!
گسل‌های خطرناک، گسل شمال تهران که از کرج تا لواسانات را در برگرفته است. گسل جنوب تهران یا همان ری شمالی و جنوبی که بین ۷/۶ تا ۷ ریشتر قابلیت وقوع زلزله را دارد. گسل مشافشم که از سمت فیروزکوه و دماوند تا محدوده کندوان امتداد یافته و طول آن حداقل ۲۰۰ تا ۳۰۰ کیلومتر است و توانمندی‌اش برای زلزله بیش از ۷ ریشتر است. گسل شمال تهران در لواسانات و لشکرک از همین گسل انشعاب یافته و ثابت شده که در طول تاریخ ۱۰هزار ساله گذشته، این گسل بارها فعال بوده اما با این حال سال‌هاست که انرژی از خود آزاد نکرده است و امیدواریم که فعلا خیال آزاد کردن انرژی خود را نداشته باشد.
یک تحقیق زمین‌شناسی پیش‌بینی می‌کند که زلزله‌ای با بزرگی ۷ ریشتر در تهران ۶۴۰.۰۰۰ مسکن را از مجموع ۱،۱۰۰،۰۰۰ مسکن ویران کرده و علاوه بر این بیش از یک میلیون و نیم از جمعیت تهران را کشته و حدود چهار میلیون و سیصد هزار نفر را زخمی کند.
به طور خلاصه، امکان پیش‌بینی وقوع زلزله وجود ندارد. دانشمندان تاکنون روش‌های متعددی به کار گرفته‌اند که البته هیچ یک از آنها توانایی تخمین دقیق زمان، مکان و شدت زلزله را ندارد. در این زمینه دانشمندان تنها با الگوی زلزله‌های رخ داده، به طور تقریبی سرعت لایه‌ها را در اطراف گسل‌ها تخمین می‌زنند و پیش‌بینی حدودی از زمان وقوع زمین‌لرزه‌ی بعدی می‌دهند که خطای زیادی دارد.
منبع:باشگاه خبرنگاران جوان کد خبر: ۳۳۵۵۰تاریخ انتشار:۸ خرداد ۱۳۹۶
