اصطلاح آب مجازی اولین‌بار در دهه ٩٠ میلادی توسط تونی آلن مطرح شد که تعریف آن: مقدار آبی است که یک کالا یا یک فراورده کشاورزی در فرایند تولید، مصرف می‌کند تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان است.
صفت مجازی در این تعریف بدان معناست که بخش عمده آب مصرف‌شده در فرایند تولید، در محصول نهایی وجود فیزیکی ندارد و درحقیقت بخش بسیار ناچیزی از آب مصرفی در پایان به عنوان آب واقعی در بافت محصول باقی خواهد ماند. نکته مهم اینکه، صفت مجازی به معنای غیرواقعی نیست، بلکه صریحا باید گفت آب مجازی، آبی کاملا واقعی است؛ برای مثال، آب مجازی مورد نیاز برای تولید یک کیلوگرم گندم به‌طور متوسط هزارو ٣٠٠ لیتر است. مطالعه‌ای موردی که سال ٢٠٠۴ در استرالیا انجام شده نشان می‌دهد میزان آب مجازی برای ساخت یک آپارتمان مسکونی، معادل ١۵ سال مصرف آب ساکنان آن ساختمان است. مقدار آب مجازی برخی از مواد غذایی و کالاهای مصرفی در جدول یک ارائه شده است.
همان‌طور که از جدول شماره یک پیداست تولید یک خودرو حدود ۴٠٠ مترمکعب از منابع آبی را مصرف می‌کند، بنابراین لازم است صنایع خودروسازی یا در مناطقی پرآب احداث شوند یا قطعاتی که مصرف آب زیادی دارند از طریق واردات تأمین شوند یا از منابع آب غیرقابل تصفیه در این بخش استفاده شود. این مورد در تمام صنایع دیگر نیز لازم‌الاجراست.
آب مجازی رابطه عکس با بهره‌وری آب دارد یعنی با افزایش بهره‌وری آب، مقدار آب مجازی در محصول یا کالای مورد نظر کاهش می‌یابد.
شکل یک- رابطه آب مجازی و بهره‌وری آب
با توجه به پایین‌بودن بهره‌وری آب کشاورزی در ایران، مصرف آب مجازی در این بخش بسیار بالا است، بنابراین بهترین راهکار در شرایط موجود، توسعه هرچه بیشتر تجارت آب مجازی است. در واقع کشورهای کم‌آب (همچون ایران) می‌توانند با تجارت آب مجازی و واردات محصولات آب‌بر، مقدار آب موردنیاز برای تولید آنها را ذخیره کنند. بیشترین حجم تجارت جهانی آب مجازی مربوط به محصولات کشاورزی است و در بین آنها گندم بالاترین میزان را دارد. در جدول شماره دو، ١٠ کشور اول صادرکننده و واردکننده آب مجازی خالص در سال‌های ١٩٩٧ تا ٢٠٠١ میلادی فهرست شده‌اند.
همان‌طور که از جدول دو مشخص است ایران فقط با ١۵ میلیارد مترمکعب واردات آب مجازی در رتبه هشتم است و ژاپن که بحران آب ندارد با واردات آب مجازی به میزان ٩٢ میلیارد مترمکعب (یعنی شش برابر واردات ایران که حدود ٧٠ درصد آب تجدید‌پذیر سالانه ماست) در رتبه نخست قرار دارد.
براساس پژوهشی که در سال ١٣٨۵ روی محصولات غذایی کشور انجام شده است، غلات، حبوبات، خشکبار و دانه‌های روغنی از لحاظ آب مجازی، محصولاتی پرمصرف و میوه‌ها، سبزی‌ها و محصولات صنعتی، کم‌مصرف هستند.
در انتها با توجه به این تحقیق و تحقیقات مشابه لازم است:
١- مسئولان در نگرش خود نسبت به آب مجازی ترتیب اثر داده و بر اصرار یک دهه گذشته در راستای خودکفایی در بعضی محصولات، به‌ویژه گندم (به‌عنوان یک محصول پرمصرف که فشار زیادی بر منابع آبی کشور وارد کرده است) خاتمه دهند. برای مثال گندم با سهم ۵/۵٨ درصدی در واردات آب مجازی، بزرگ‌ترین محصول وارداتی در سال‌های ١٣۶٢ الی ١٣٨٢ بوده است و با واردکردن ۴/١٠ میلیون تن گندم در سال‌های ١٣٨٢-١٣٧٨ بیش از ۶/١١ میلیارد مترمکعب آب در کشور ذخیره شده است.
٢- در برخی محصولات نیاز است تجارت آب مجازی در بین استان‌ها نیز انجام شود به این صورت که با توجه به شرایط مناسب شمال کشور از نظر منابع آبی، کشت برنج فقط در این منطقه صورت گیرد و وزارت جهاد کشاورزی با تعیین الگوی کشت مناسب هر منطقه، مانع از بحرانی‌ترشدن منابع آبی شود.
٣- واردات براساس محصولاتی که بیشترین مصرف آب مجازی را دارند تنظیم و در مقابل بر تولید محصولاتی که مصرف آب مجازی کمتری دارند تأکید و نسبت به صادرات آنها اقدام شود.
برای مشاهده جدول در سایز بزرگتر روی عکس کلیک کنید.
منبع:روزنامه شرق کد خبر:۹۷۶۶۶ تاریخ انتشار: پنجشنبه، ۹ مهر ۱۳۹۴ ساعت ۰۷:۴۱
