آب مجازی مقدار آبی است که یک کالا یا یک فرآورده کشاورزی طی فرآیند تولید مصرف می‌کند تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از نقطه شروع تا پایان است.
همچنین موضوع آب مجازی منوط به صادرات و واردات کالاهای پر آب‌بر و کم آب‌بر نیز می‌شود و با توجه به اینکه بخش کشاورزی در این زمینه نقش اساسی دارد طبق گفته کارشناسان باید مدیریت ضرب‌الاجلی در خصوص تجارت مثبت محصولات و به طور کلی آب مجازی صورت بگیرد.
با توجه به شرایط فعلی کشور ایران دچار کمبود آب است و در صورت ادامه وضعیت و روند فعلی، میزان تقاضای آب به دلیل افزایش جمعیت و توسعه کشاورزی و صنعتی و اجتماعی، افزایش یافته و میزان منابع آب به دلیل تغییرات اقلیمی و بروز خشکسالی ها و کاهش کیفیت منابع آب، کاهش می یابد و در نهایت منجر به کاهش سرانه آبی می شود؛ کاهش سرانه آبی متعاقباً منجر به بروز و تشدید اختلافات اجتماعی، مهاجرت، محدودیت های کم آبی، تنش های آبی و بروز بحران می شود.
به طور کلی میتوان گفت به منظور جلوگیری از وارد آمدن فشار مضاعف بر ذخایر و منابع آب، واردات آب مجازی در چارچوب مصالح کشور بهترین راهکار جهت تامین غذا خواهد بود.
نکته مهم اینکه صفت مجازی به معنای غیرواقعی نیست بلکه صریحا باید گفت که آب مجازی، آب کاملا واقعی است. شرایط اقلیمی و فرهنگی مکان تولید و مدیریت و برنامه‌ریزی در میزان و حجم آب مجازی کالا موثر است و قطعا مقدار آن در مورد یک کالا در مناطق مختلف جهان متفاوت است.
به‌طور مثال مردم آسیا به‌طور میانگین ۱۴۰۰ لیتر آب مجازی در طول روز استفاده می‌کنند و این در حالی است که اروپاییان و مردم شمال امریکا روزانه حدود ۴۰۰۰ لیتر آب مجازی مصرف می‌کنند. آبی که در مراحل مختلف تولید یک کالا استفاده می‌شود آب مجازی ذخیره شده و کالا نامیده می‌شود.
تجارت جهانی کالاها یک جریان بین‌المللی از آب مجازی را به‌وجود می‌آورد. کشورهای کم‌آب می‌توانند با واردات محصولات آب بر، نظیر مواد غذایی آبی را که برای تولید آن نیاز است، در بخش‌های دیگر مصرف کنند.
این تجارت با در نظر گرفتن مزیت نسبی کشورهای صادرکننده در تولید محصولات غذایی صورت می‌گیرد، از این‌رو کشوری به صادرات مواد غذایی می‌پردازد که از نظر منابع و عوامل تولید شرایط بهتری در تولید محصولات نسبت به کشورهای واردکننده داشته باشد.
واردات آب مجازی بخش‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی یک کشور را تحت تاثیر قرار می‌دهد و با امنیت غذایی آن ارتباط مستقیم دارد به طور کلی با توجه به اینکه بحران کم‌آبی با گرم‌تر شدن دما وضعیت حادتری به خود گرفته است و به سرعت در حال گسترش به کشورها و انسان‌های بیشتری است تجارت مثبت آب مجازی می‌اواند در رفع مشکلات تاثیرات بسزایی داشته باشد.
بهاءالدین نجفی، کارشناس حوزه آب در این خصوص به ایسنا گفت: اتخاذ سیاست‌های مناسب بازرگانی، ترویج و آموزش کشاورزی، حکمرانی آب و افزایش راندمان آب از طریق تکنولوژی، راهکارهای جلوگیری از صادرات آب مجازی و به‌طور کلی راه‌اندازی یک تجارت مثبت آب مجازی در رها شدن از بحران‌های فعلی مطلوب است.
به گفته وی تعرفه‌های بازرگانی ابزاری است که میتوان از آن در صادرات و واردات محصولات کشاورزی استفاده کرد علاوه‌بر این نیز در درازمدت هم باید کشاورزان را به تولیدات با نیاز آبی کم تشویق کنیم.
از سویی دیگر محمد قربانی، عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد معتقد است که کشت و صادرات محصولاتی چون هندوانه و سیب زمینی در نقاط خشک و نیمه خشک ایران، با توجه به تخریب شدید منابع آبی، مشکل اشتغال و مهاجرت روستایی را بغرنج‌تر می‌کند.
به گفته وی، مفهوم آب مجازی باید سبب ارتقای رشد اقتصادی و رفاه اجتماعی شود. در حالی که تولیدکننده با این صادرات نه تنها سود چندانی عایدش نمی‌شود بلکه به منابع آبی ضربه می‌زند و در آینده نزدیک مجبور به مهاجرت به حاشیه شهرها می‌شود.
این کارشناس بر این باور است که صادرات آب مجازی ناشی از نبود سیاست‌های منسجم در صادرات محصولات است. سیاست‌های صادراتی ما همسو با سیاست‌های تولیدی، قیمت‌گذاری و حفظ منابع پایه نیست. ظاهرا سیاست‌گذار فکر می‌کند قیمت مهم‌ترین مولفه است. در حالی که طبق مطالعات، ارزش اقتصادی آب بین هزار تا ۱۰ هزار تومان تعیین شده و به هیچ وجه با ارز حاصل از صادرات مجازی آن قابل جبران نیست و این درحالیست که با راه‌اندازی یک سیاست مثبت در تجارت آب مجارزی مبنی بر واردات محصولات پر آب بر میتوان مشکلات بحران آب را کاهش داد.
با توجه به اینکه آب، یکی از مهم‌ترین منابع پایه محسوب می‌شود و اغلب کشورهایی که با کمبود منابع آبی مواجه هستند از صادرات آب مجازی جلوگیری می‌کنند، انتظار می رود که ایران ننیز مانند سایر کشورها این مساله را جدی بگیرد. به طور مثال مصر با وجود داشتن رود نیل، سالانه حداقل ۷٫۵ میلیون تن انواع غلات وارد می‌کند تا بتواند حدود ۱۰ کیلومتر مکعب آب را ذخیره کند.
صادرات آب مجازی مفهوم جدیدی است که در بحث مدیریت تقاضای آب شکل گرفته و امروزه در بحث تجارت بین‌الملل، کشورها با توجه به بحث مزیت نسبی و کمیابی برخی منابع پایه خودشان از این ابزار برای حفظ منابع پایه استفاده می‌کنند.
آب مجازی باید به عنوان ظرفیت بالقوه نظام تلقی شود تا از این ظرفیت استفاده درستی صورت گیرد و لازم است نگاه کوتاه‌مدت در ارزآوری صادرات محصولات پرآب‌بر را کنار بگذاریم و واردات این محصولات را در دستور کار خود قرار دهیم تا بخشی از منابع آبی خود را حفظ کنیم.
کشورهای کم‌آب می‌توانند با دخالت دادن تجارت آب مجازی در سیاست‌های آبی علاوه بر اینکه میزان آب قابل دسترسی را برای خود افزایش می‌دهند از افزایش فشار بر منابع محدود خویش نیز بکاهند.
هرچند واردات مواد غذایی به منظور استفاده از منبع تجارت آب مجازی بخش‌های اقتصادی اجتماعی و محیط زیست یک کشور را تحت تاثیر قرار می‌دهد و با امنیت غذایی و فرهنگ آن کشور در ارتباط است ولی در کشورهای کم‌آب میتوان با توجه به ظرفیت‌ها و نیازهای داخلی و همچنین ملاحظات امنیت غذایی نقطه بهینه‌ای را برای برآورد میزان واردات مواد غذایی به کشور ارائه کرد.
تجارت آب مجازی یک معیار و ابزار اساسی در محاسبه مصرف واقعی آب یک کشور است.تجارت این محصول در ۴۰ سال اخیر به طور دائم در حال افزایش بوده تا جایی که در حدود ۱۵ درصد آب مورد مصرف در جهان به‌صورت آب مجازی در حال صادرات است.
تجارت محصولات کشاورزی جزو اصلی تجارت آب مجازی است، ۶۷ درصد تجارت آب مجازی در جهان مرتبط با تجارت جهانی محصولات زراعی و ۲۳ درصد تجارت آن مرتبط با محصولات دامی و محصولات وابسته بوده و فقط ۱۰ درصد مرتبط با محصولات صنعتی است.
باتوجه به اهمیت این مساله انتظار می‌رود که مسوولین و دست‌اندرکاران این حوزه با جدی گرفتن این مساله و بکارگیری روش‌های مطلوب مدیریتی تجارت مثبت آب مجازی را بیش از این پر و بال دهند چرا که این مساله تا حد زیادی در برون رفت کشور در بحران آبی تاثیر گذار است.
منبع:ایسنا کد خبر:۹۴۰۴۱۲۰۶۵۵۷ تاریخ انتشار: جمعه ۱۲ تیر ۱۳۹۴ – ۰۸:۵۲
